№ 3 (697) за сакавік 2024 г.
Беларусь - Амэрыка: лёсы землякоў
Мікола Панькоў - выдавец і бібліёграф
Мікола Панькоў (псэўдонімы М. Вольны, М. Лістападавец, Летапісец, Не-Кніжнік, М. Сокал, М. Крэнь, інш.), беларускі культурніцкі й грамадзкі дзеяч, літаратар, выдавец і бібліёграф, нарадзіўся 12 чэрвеня 1911 г. у Рундане (Рундэні) Люцынскага павету ў колішніх Інфлянтах (Латгаліі), цяпер Латвія. Вырас ён у беларускай праваслаўнай сялянскай сям’і, што жыла на землях, здаўна належачых да беларускай этнічнай тэрыторыі, якія цяпер застаюцца па-за ўвагай шырокага грамадзтва.
Пасьля здабыцьця Латвіяй у 1918 годзе незалежнасьці, у яе складзе апынулася і частка беларускіх земляў. Шэраг латыскіх прагрэсіўных дзеячаў, а найперш выбітны нацыянальны паэт Яніс Райніс, паспрыялі падтрымцы беларускага нацыянальнага жыцьця ў Латвіі, стварэньню Беларускага аддзелу пры Міністэрстве асьветы й адкрыцьцю беларускіх гімназіяў у Дзьвінску (Даўгаўпілсе) й Люцыне.
Атрымаўшы пачатковую адукацыю, Мікола Панькоў паступіў у Дзьвінскую дзяржаўную беларускую гімназію, апірышча і асяродак беларускай нацыянальна-асьветніцкай дзейнасьці беларусаў Латвіі, зь якой быў шчыльна зьвязаны выбітны дзеяч Кастусь Езавітаў. Мікола Панькоў удзельнічаў у бібліятэчным гуртку, якім кіраваў Сяргей Сахараў, дырэктар гімназіі. Тут Панькоў вучыўся складаць каталёгі, рэгістраваць беларускія выданьні, што выходзілі ў сьвеце, а найперш – у Заходняй Беларусі й Латвіі. Падчас вучобы Панькоў пачаў публікаваць свае творы ў вучнёўскім часапісе “Школьная праца” (выйшла 14 нумароў часапісу). Таксама друкаваўся ў газэце беларусаў Латвіі “Голас Беларуса” і ў шэрагу іншых выданьняў.
У другой палове 1920-х гадоў у Латвіі пачалося згортваньне падтрымкі нацыянальных мяншыняў, паступова пашыраўся шавінізм “тытульнай” нацыі. Панькоў у гэты ж час пераняўся ідэямі нацыянальна-вызвольнай барацьбы і далучыўася да партыі беларусіх эсэраў. За сувязь зь беларускімі эсэрамі Мікола Панькоў быў асуджаны латвійскімі ўладамі на турэмнае зьняволеньне. Пасьля вызваленьня ён працягваў удзельнічаць у дзейнасьці беларускіх арганізацыяў Латвіі, супрацоўнічаў зь беларускімі пэрыёдыкамі ў Заходняй Беларусі і Латвіі.
Па словах Панькова, у 1930-я гады падрыхтаваў і выдаў дзьве свае кнігі: зборнік вершаў і апавяданьняў “Жывём” і раман “У беларускіх лясах”, але наклад згінуў у часы Другой сусветнай вайны. Падчас нямецкай акупацыі Панькоў працаваў інструктарам на чыгунцы ў Дзьвінску.
Улетку 1944 году Мікола Панькоў выехаў на эміграцыю ў Нямеччыну. Ён жыў у лягерох для перамешчаных асобаў (ДП). Асаблівай увагі заслугоўвае культурніцкая і выдавецкая дзейнасьць Панькова сярод беларускай грамады перамешчаных асобаў у Нямеччыне. У лягеры ў Альдэнбургу заснаваў Беларускую бібліяграфічную службу, мэтай якой быў збор і апісаньне беларускіх выданьняў. Панькоў браў удзел у зьезьдзе праваслаўнай беларускай эміграцыі ў 1946 годзе.
Большасьць даробку Міколы Панькова распаўсюджвалася або ў рукапісах, або ў некалькіх копіях машынапісу. Прыкладам могуць быць 4 выпускі альманаху “Этапы” (1944–1950), зьместам якога былі артыкулы і зацемкі самога М. Панькова. Сьпіс пэрыёдыкаў, заснаваных Міколам Паньковам, улучае “Абежнік Беларускага Дапамаговага/ Нацыянальнага Камітэту ў Нямеччыне Брытанскае зоны”, “Абежнік Саюзу Беларускіх Журналістых”, “Баявая Ўскалось”, “Беларус на чужыне”, “Вольнае слова: Бюлетэнь Саюзу Беларускіх Журналістых”, “Выгнанец: Беларускі рукапісны тыднёвік”, “Дакуманты і факты: Архіў беларускага нацыянальнага вызвольнага руху”, “Кагарка: Месячнік крывіцкай думкі”, “Кнігапіс беларускага друку”, “Летапіс жыцьця беларускай эміграцыі”, “Мэта: Часапіс літаратуры – навукі – грамадзкасьці”, “Нарач: Літаратурна–грамадзкі крывіцкі часапіс”.
Асаблівасьцю дзейнасьці Міколы Панькова было “перавыданьне” беларускіх твораў, калі ён на машынцы перадрукоўваў цэлыя творы, і ў адсутнасьць у тыя часы памнажальнай тэхнікі гэта і было “перавыданьнем” твораў, напрыклад, Вацлава Ластоўскага, Янкі Купалы або Зьмітрака Бядулі. Частка такіх унікальных машынапісных кнігаў захоўваецца ў архіве Міколы Панькова.
У 1951 годзе Мікола Панькоў перабраўся ў ЗША. Пэўны час ён рэдагаваў часапісь “Баявая ўскалось”. Ён працягваў зьбіраць і рэгістраваць беларускія выданьні, імкнуўся пашыраць культурніцкую і асьветную працу. У 1952 годзе Панькоў зрабіўся старшынём Саюзу Беларускіх Журналістаў, уваходзіў у склад Крывіцкага (Беларускага) Навуковага Таварыства імя Пранціша Скарыны, быў сябрам Рады БНР. Ён заснаваў Беларускае Інфармацыйнае Бюро і быў ягоным кіраўніком, зьбіраючы інфармацыю пра грамадзкую дзейнасьць беларускіх арганізацыяў у сьвеце. У 1956 годзе Мікола Панькоў выйшаў з Рады БНР і разам з Яўхімам Кіпелем, Віктарам Чабатарэвічам, Міколам Шчорсам, Лявонам Савёнкам заснаваў Камітэт Незалежнай Беларусі, у 1984 годзе разам з Васілём Шчэцькам аднавіў выданьне “Летапісу Беларускай Эміграцыі”.
Першыя публікацыі Панькова зьявіліся ў беларускім друку Латвіі ў 1920-я гады. Мікола Панькоў зьяўляецца аўтарам кнігаў “Паказьнік беларускіх выданьняў на чужыне за 1945-50 гг.” (Нью-Ёрк, 1952), “Хроніка беларускага жыцьця на чужыне (1945–1984)” (Менск, 2001). Засталіся нявыдадзенымі ягоныя падрыхтаваныя ў эміграцыі “Слоўнік замежных словаў беларускай мовы”, “Хто ёсьць хто на эміграцыі”, “Беларуская прэса на эміграцыі” й шэраг іншых твораў. Ён склаў мартыралёг “Ахвяры бальшавізму”.
Жонка Міколы Панькова, Марыя (дзявочае прозьвішча Найдзюк), таксама была беларускай культурніцкай дзяячкай і літаратарам, выдавала творы пад псэўдонімам “Ніна Змагарка”.
Памёр Мікола Панькоў 7 студзеня 1995 году ў Нью-Ёрку. Пасьля сьмерці ягоны вялізны архіў і кнігазбор перш меркавалася перадаць на Бацькаўшчыну, але пасьля лукашэнкаўскага рэфэрэндуму 1995 году было вырашана пакінуць архіў у Нью-Ёрку, і ён быў перададзены ў Фундацыю імя Крэчэўскага, дзе захоўваецца і цяпер.
Віталь ЗАЙКА
