№ 7 (701) за ліпень 2024 г.
Сустрэча зь пісьменьнікам Віктарам Марціновічам
У чэцьвер, 30 траўня, у Хантэр-каледжы на Мангэтане адбылася сустрэча зь беларускім пісьменьнікам Віктарам Марціновічам, што піша па-расейску і па-беларуску і знаходзіцца ў Нью-Ёрку на стыпэндыі Фулбрайта, як візытуючы прафэсар.
Невялікая аўдыторыя была запоўненая амаль цалкам, некаторыя наведнікі прыляцелі нават з іншых штатаў. Сустрэча была арганізаваная дабрачынным праектам “Тамыздат”, што прадстаўляе забароненыя кнігі з Саветаў і Ўсходняй Эўропы. Вёў сустрэчу супрацоўнік праекту і выкладчык Хантэру, прафэсар Якаў Клоц. Сустрэча была прадстаўленая ў трох частках – лекцыя, аўтарскае чытаньне і адказы на пытаньні.
Назва лекцыі была досыць нязвыклая, як для беларускага аўтара: “Чаму Піфія прадказвала будучае ў храме Апалёна?” Напачатку імрэзы сп. Якаў Клоц прадставіў прамоўцу, рэкамэндуючы яго як пісьменьніка з шэрагам твораў, што выйшлі па-расейску і па-беларуску і таксама ў перакладах. Віктар Марціновіч, выпускнік факультэту журналістыкі БДУ, працаваў у штотыднёвіку “Беларуская Газэта”. Таксама займаўся дасьледамі ў галіне гісторы мастацтва, абараніў дысэртацыю ”пра Шагала” (“Віцебскі авангард (1918—1922): сацыякультурны кантэкст і мастацкая крытыка”) у Віленскай мастацкай акадэміі, выкладаў у ЭГУ. Першы раман, які завецца “Параноя”, быў напісаны па-расейску ў 2009 г., ён выйшаў у Расеі, і лічаць, што на яго была накладзеная забарона ў Беларусі. Раман заўважылі, у тым ліку на Захадзе – у 2010 годзе была апублікаваная рэцэнзія гісторыка і публіцыста Тыматы Снайдара. Другі раман (“Сьцюдзёны вырай”, 2011) быў напісаны па-беларуску і выйшаў у “авангардным” фармаце – як сеціўны прэс-рэліз. Затым выйшаў крымінальна-камічны раман “Сфагнум” (2013), антыўтопія “Мова” (2014), раман пра “маленькага чалавека” “Возера радасьці” (2016), па якім потым быў зьняты фільм у 2019 г. Наступным быў раман-гульня “Ноч” (2018), і раман-роздум “Рэвалюцыя” (2020), які быў напісаны перад уздымам таго году, але ён быў неўзабаве забаронены рэжымам Лукашэнкі, найверагодней дзеля назвы, а ня зьместу. Віктар Марціновіч стаў ляўрэатам шэрагу прэстыжных прэміяў, крытыкі ўважаюць яго за сапраўднага прадстаўніка “сур’ёзнай”, “прафэсійнай” літаратуры, што “расьце ад твора да твора”.
Віктар Марціновіч павітаў прысутных і пачаў сваю лекцыю са сьцьверджаньня, што ён належыць да “зьнікаючага віду” – бо стаў пісьменьнікам, у часы калі людзі перастаюць чытаць, і ня проста пісьменьнікам – але тым, што піша на экзатычнай беларускай мове з абмежаванай аўдыторыяй. Тут варта адцеміць, што на дадзенага пісьменьніка відавочна ўплываюць чыньнікі культурна-эканамічныя, бо большасьць ягоных твораў або напісаная па-расейску, або выйшла адначасна па-беларуску і па-расейску, або была неўзабаве перакладзеная на расейскую і апублікаваная ў расейскіх выдавецтвах.
Пры ўсёй трагічнай позе выглядае, што аўдыторыя пісьменьніка сягае як мінімум на ўвесь абсяг т. зв. “расейскага сьвету”. Матывы драматычнага павароту цывілізацыі ўбок ад чытаньня прасякаюць творы аўтара, але ягоная скруха выглядае на драбок перабольшанай. Прамоўца адзначыў, што ягоная адзіная кніга, выдадзеная па-ангельску, была перакладзеная з расейскай. Затым былі закранутыя праблемы перакладу літаратурных твораў зь беларускай мовы, і таксама праблемы пошуку перакладчыкаў на ангельскую. Бо калі няма перакладаў, пісьменьнік застаецца невядомым, і праз тое сказаныя на забыцьцё. Прамоўца адзначыў мову як вызначальны элемэнт тоеснасьці й сымболь прыналежнасьці, але гэта кепска пасуе да ягоных крокаў і выбару пры публікацыі ўласных твораў.
Затым Віктар Марцінові прачытаў урыўкі з сваіх твораў “Мова” і “”Параноя”, на мовах арыгіналаў (беларускай і расейскай) і на мове ангельскай. Прамоўца згадаў, што аснову перакладу гэтага ўрыўку на ангельскую мову склаў пераклад, зроблены з дапамогай штучынт-пляцформы ChatGPT (штучынт – штучны інтэлект, AI). Тэмай разгляду стала этыка мовы, і прамоўца адзначыў, што ў той час як беларуская незалежнасьць не выклікае сумлеваў, да панаваньня ў Беларусі прыйшла іншая мова, і гэта ставіць перад грамадзтвам шэраг пытаньняў. Але, па словах аўтара, “Мова” – гэта ня самы трагічны ягоны раман.
Потым зайшла гутарка пра раман “Параноя”, і аўтар падзяліўся з прысутнымі сваім падзівам з правідчай, віжовай кампанэнты раману, якая канешне ж не была наўмыснай, а вывелася з усёй лёгікі цяперашняй беларускай сытуацыі, і гульня КГБ з галоўнымі героямі неўзабаве была пераўзыйдзеная драматычнай пасадкай рэйсу “Раян Эйр” у Менску.
Затым сп. Марціновіч адказаў на пытаньні. Першае было ад псыхааналітыка: “Чаму і што змусіла напісаць усе гэтыя жахлівыя рэчы?” – “Напэўна гэтаму спрыяла нешта надзвычай істотнае ва ўласным досьведзе, разьдзёртая краіна, шэраг уласных траўмаў. У часы, якія жывем, цяжка было б чакаць іншых тэмаў. Але аптымістычныя ідэі трэба трымаць асобна і працягваць пошукі праўды. Тут, дарэчы, у гульню ўступае фаюмскі партрэт, выява маладога чалавека з кшталту пахавальных партрэтаў эліністычнага і рымскага Эгіпту ў тэхніцы энкаўстыкі, што загадкава высіўся над прамоўцам на сьцяне ўвесь вечар, спраецыраваны праз дыяпраектар. “Праўда параўнальная да ўзіраньня – вось як узіраньне на гэты партрэт. Гэтая праўда, надзвычай відавочная – рэалістычны, у нейкі момант рэвалюцыйны, а можа і скандальны стыль фаюмскіх пахавальных выяваў. Праўда – добра. Але пра якую праўду тут ходзіць?
А ходзіць, на думку прамоўцы, пра тую праўду, што ў творах старагрэцкіх філязофаў завецца алетэя або аголенасьць, раскрываньне пакроваў. “Пачынаю пісаць толькі калі я адчуваю, што знаходжуся ў пошуках алетэі – толькі тады.” Затым аўтар зноў правёў аналёгію паміж ягоным прадчуваньнем і падзеямі 2020 і 2021 гг., што пераўвасобілася ў мастацкім сюжэце і таму так драматычна захапіла яго самога, калі даведаўся пра гвалтоўную пасадку рэйсу “Раян Эйр” у Менску.
Затым прамоўца выказаў сваю думку на тое, чаму нам патрэбнае мастацтва, і якую функцыю яно выконвае. Ён узгадаў клясычную культуру, старажытную міталёгію й філязофію, успамніў наведаньне важных для культуры мясьцінаў, храмаў і выяваў, якія былі выкліканыя візытам у храм Эпідаўра ў Грэцыі і ўласнае перажываньне катарсісу. Ён тады зразумеў, што ўвесь сэнс мастацтва там быў тэрапэўтычны. І вось алетэя, раскрываньне – гэта тое, што знойдзенае пад пакровамі, усьведамленае праз пачуцьці, асязаньне й зрок – пасьля таго, як яно было ўяўленае, прадбачанае праз абстрактныя выбудовы ў сьведамасьці. І задачай мастацтва, літаратуры якраз і ёсьць тое ўсьведамленьне й прадбачаньне.
Пасьля сп. Марціновіч спыніўся на аспэктах клясычнай рэлігійнай практыкі і на працэсе заняпаду аракулаў у Грэцыі. Ён адзначыў, што менавіта летуценьнік Апалён пераважыў моц і ўплывовасьць Зэўса, калі Піфія-прадказальніца ў Дэльфійскім храме, менавіта прысьвечаным Апалёну, абвяшчала як будучыню менавіта тое, што сказаў ёй Апалён, патрон мастацтваў, а не ўсемагутны Зэўс. Адзначым, што на гэтым і палягае сэнс назвы лекцыі, як і наагул ідэя пра тое, што “пяро мацнейшае за меч”.
Затым аўтар распавёў пра свае раманы “Ноч” і “Рэвалюцыя”, адзначыўшы, што першы закранае тэму спасьціжэньня зьнешняга сьвету і пераадоленьне страху, а другі – тэму заўсёднае чалавечае прагі падпарадкаваньня. “Рэвалюцыя” стала папулярнай у 2020 годзе, але няясна, ці ўсе зразумелі яе тады. Затым у 2021 годзе ў Беларусі кнігу забаранілі, і ўсе асобнікі яе былі канфіскаваныя. “Калі амоны зрабілі рэйд на “Кнігаўку”, падумалася пра іншасказаньне, пра казку, пра прыпавесьць для дзяцей. Так паўстала ідэя “Хлопчыка без хваста”, гісторыі пра пост-чалавечы сьвет.
Затым было пытаньне пра тое, як аўтар прыйшоў да жанру дыстопіі – праз “Алісу ў Залюстроўі”, “Фарэнгайт 451” і Орўэла. Аўтар зноў закрануў крызіс літаратуры і паступовы заняпад міжнародных выдавецкіх дамоваў, што вялікія пісьменьнікі сыходзяць у пісаньне кінасцэнароў.
На наступнае пытанне пра культуру ў дыяспары й у краі Віктар Марціновіч адзначыў, што цяпер чытач у Беларусі зьмяніўся, “калі амаль уся твая аўдыторыя эмігравала”. “Дык значыць вы пішаце не для тых, што засталіся ў Беларусі?” – “Я пішу для нейкіх уяўленых чытачоў, якіх, пэўна, насамрэч пакуль не існуе”. Прафэсар Гапава спытала, ці лічыць ён, што ў Беларусі цяпер існуе дзьве культуры? – “”Мы заўсёды мелі дзьве культуры. Культура тых, што “зьбеглі” – ня тое самае, што афіцыйная культура. Мы пішам цяпер для нейкага страчанага пакаленьня, і наўрад ці тыя дзьве часткі сыйдуцца разам, зьяднаюцца”. “Але там засталіся 9 мільёнаў народу, ці ёсьць там добрыя аўтары, добрыя праявы культуры?” – “Ходзіць не пра якасьць прадукцыі, але пра этыку, праўдзівасьць”.
“Наколькі палітыка прысутная ў вашых творах?” – “Яны і прасякнутыя палітыкай, і не; усё адкрытае для трактоўкі й герменэўтыкі”.
“Дзе вы уцяпер жывеце?” – “Я жыву ў Гарлеме. Гэта як раён Аўтаз (Аўтазавод) у Менску, падобная эстэтыка, падобны настрой. Тут ёсьць тэатар “Апола” – гэта як ДК МТЗ. “Наагул я засяроджаны на філязофіі культуры. За ўсё часы ў мастацкай літаратуры ўсё ўжо было паднята на сьвятло і апісана, зафіксавана. Пэўныя рэчы не зьмяняюцца. Скажам, у Караткевіча, па сьведчаньнях сучасьнікаў, былі мяхі неапублікаваных рукапісаў – і вось яны застаюцца неапублікаваныя дасюль, хоць ня стала СССР, утварылася РБ – а тыя манускрыпты так і ня сталі кнігамі. Караткевіча і цяпер замоўчваюць, бо пісаў пра Каліноўскага, барацьбу беларусаў супраць расейцаў”.
Затым В. Марціновіч сказаў, што перастаў пісаць па-беларуску. Найперш прычына прагматычная – цяпер засяроджаны на перакладзе сваіх твораў на заходнія мовы, а для гэтага іх перш трэба перакласьці па-расейску, бо ніхто, за драбнюткім выключэньнем, беларускай мовы й спэцыфікі ня ведае. “Спадзяюся, нешта зьменіцца з новай генэрацыяй перакладчыкаў, бо цяпер мы абсалютна выключаныя з сусьветнай культуры. Таму што калі цябе няма па-ангельску ці на асноўных мовах сьвету – значыць, цябе рэальна няма”. “Сакрэт папулярызацыі літаратуры – ствараць добрыя гісторыі, наратывы, і перакладаць па-ангельску. Перакладаньне – гэта ня толькі пра існаваньне літаратуры, але і самой Беларусі. Таму варта, каб кожны з вас тут падумаў, узяў кавалак тэксту, пераклаў і адаслаў выдаўцу. Тое што колькасьць пяройдзе ў якасьць, то бок мэтадычнасьць, больш пераконвае, чым раптоўнае зьяўленьне зацікаўленых ратаўнікоў-перакладчыкаў…”
Нягледзячы на часам праступаючы пэсымізм прамоўцы, сустрэча ўдалася, былі закранутыя адвечныя пытаньні: пра сілу слова, пра карысьць мастацтва, і што ёсьць праўда – і як гэта рэзануе ў сучаснай беларусай сытуацыі і ў творах самога В. Марціновіча. Цікавым быў экскурс у клясычную (антычную, грэкарымскую) культуру, якой так бракуе, на думку аўтара гэтых радкоў, у сучасным беларускім кантэксьце, але якая займала сталае месца ў культуры Вялікага Княства Літоўскага. Разам з тым успрыняцьце – рэцэпцыя, і узус – ужываньне антычнай культуры і маім пакаленьнем, і пакаленьнем Віктара Марціновіча адбывалася па расейскіх шаблёнах, праз расейскія пераклады і з расейскімі “гуру” кшталту Лосева і Аверынцава, што ў абстрактным сэнсе хіба і някепска, але на практыцы гэта падмяніла стварэньне беларускага асяродзьдзя для клясычнай культуры, выключыла тараваньне сваіх уласных сьцежак у клясыцыстыцы і праз тое крытычна абмежавала разьвіцьцё беларускай культуры наагул. І гэта напэўна таксама прадбачыла (спадзяюся, з сумам) Піфія ў Дэльфійскім храме Апалёна.
Віталь ЗАЙКА
